Państwowa Szkoła Morska na wychodźstwie (1939-1945)

Wojna i okupacja (1939-1945) 

 

1939; 27 sierpnia

W ostatnich dniach sierpnia 1939 r. komendant „Daru Pomorza” otrzymał radiową drogą rozkaz: „KONSTANTY. ZAWIŃ DO NAJBLIŻSZEGO PORTU SZWEDZKIEGO. CZEKAJ NA SYGNAŁ”.

Żaglowiec stanął na redzie Oxelösundu. 1 września radio podało wiadomość, że Niemcy napadli na Polskę. WOJNA!

 

1939; 2 września

„Dar Pomorza” przeszedł do Sztokholmu. Tam załoga, słuchacze i jungowie zajęli się przygotowywaniem statku do postoju zimowego w surowym klimacie Szwecji.

 

1939; 8 września

Samolot Polskich Linii Lotniczych zabrał ze Sztokholmu pierwszą grupę 11 uczniów – wyłącznie tych, którzy mieli karty mobilizacyjne. Do kraju wrócili: IV oficer „Daru Pomorza” Kazimierz Jurkiewicz (abs. WN z 1934), uczniowie III kursu nawigacyjnego: Józef Babkiewicz, Aleksander Bramiński, Bogdan Dębski, Andrzej Grosse, Bogdan Korsak, Zygmunt Ladenberger, Zygmunt Łada, Roman Tomaszewski, uczeń II kursu Wilhelm Żmuda i uczeń kursu wstępnego, syn bosmana „Daru” Jerzy Leszczyński.

 

1939; 8 września

Zmarł w szpitalu dyrektor Państwowej Szkoły Morskiej kpt. ż.w. Stanisław Kosko, ciężko raniony na zbombardowanym w porcie 2 września statku żeglugi przybrzeżnej „Gdynia”. „Garstka profesorów, uczniów i urzędników Szkoły Morskiej udała się na Cmentarz Witomiński, by odprowadzić na wieczny spoczynek swojego dyrektora. Na trumnie położyliśmy czapkę dyrektora ze złotymi emblematami. Kapelan szkolny odprawił modły i poświęcił trumnę. Gromada nasza uklękła zatopiona w modlitwie; uczniowie z wolna rzucali w grób grudy ziemi, zasypując trumnę. Ileż to razy śpiewało się ze wszystkich młodzieńczych sił: Morze nasze morze, wiecznie ciebie będziem strzec.... Wtedy na witomińskim wzgórzu łączyły się te słowa z gorącymi, krwawymi łzami” – wspominał Włodzimierz Wnuk, sekretarz Państwowej Szkoły Morskiej.

 

1939; 21 września

Kpt. ż.w. Konstanty Kowalski otrzymał z Poselstwa Rzeczypospolitej Polskiej w Sztokholmie list (którego kopia jest w Sali Tradycji Uniwersytetu Morskiego w Gdyni) o pozostawieniu żaglowca pod nadzorem siedmiu członków załogi stałej: radiooficera Alojzego Kwiatkowskiego, bosmana Jana Leszczyńskiego, żaglomistrza Józefa Grzelaka, cieśli Franciszka Kohnke, motorzystów Feliksa Sobieraja i Bronisława Filipiaka oraz kucharza Marcelego Witka.

 

1939; 22 września

Komendant kpt. ż.w. Konstanty Kowalski dokonał ostatniego zapisu w dzienniku okrętowym „Daru Pomorza”.

 

1939; 29 września

Załoga „Daru Pomorza” oraz słuchacze PSM na statkach: „Wilno”, „Narocz”, „Chorzów”, „Kromań” i „Robur IV” wyruszyli, pod eskortą szwedzką i norweską, z Göteborga do Bergen, a stamtąd do Methil w Szkocji.

 

1939; 1-19 września

Trwała bohaterska obrona Gdyni i Kępy Oksywskiej. 14 września do śródmieścia wkroczyły oddziały niemieckie, 2 października skapitulował Hel. Zaczęła się, trwająca pięć i pół roku, okrutna okupacja – pomorskie ziemie zostały włączone do III Rzeszy, zaczęły się masowe wysiedlenia, aresztowania, mordowanie inteligencji, osadzanie w obozach śmierci, germanizacja.

Wzięci do niewoli zostali m.in.:

  • kmdr por. Adam Mohuczy – b. dyrektor Państwowej Szkoły Morskiej, kawaler Virtuti Militari za wojnę polsko-bolszewicką. Po kapitulacji Helu w niewoli w oflagach: XVIII A Lienz i II C Woldenberg.
  • Władysław Milewski – absolwent WM z 1923 r., uczestniczył w obronie Oksywia; oflag II Prenzlau, II E Neubrandenburg, II D Grossborn i Sandbostel.
  • Michał Kisielewski – absolwent WM z 1923 r., zmobilizowany, uczestniczył w obronie Oksywia, po kapitulacji w stalagu X B Sandbostel.
  • Wacław Zagrodzki – absolwent WN z 1924 r., brał udział w obronie Helu, po kapitulacji w obozach Nienburg, Spittal, Woldenberg.
  • Michał Niczko – kpt. ż.w. od 1936 r., absolwent WN z 1927 r., zmobilizowany jako ppor. mar. rez., wziął udział w obronie Gdyni i w bitwach na Kępie Oksywskiej; więziony w oflagu XVIII B Wolfsberg, VII B w twierdzy Silberberg, po kolejnej próbie ucieczki – w II C Woldenberg.
  • Witold Poinc – kpt. ż.w. od 1938 r., absolwent WN z 1930 r.; dowodził plutonem marynarzy w I Batalionie Kadry Floty w obronie Gdyni i Oksywia. Więziony w X A Prenzlau, II E Neubrandenburg i II D Grossborn.
  • Henryk Borakowski – absolwent WN z roku 1930, zmobilizowany z przydziałem do Oddziału Kutrów, po kapitulacji osadzony w oflagu Woldenberg.
  • Lucjan Masłocha – absolwent WN z roku 1934, uciekł z oflagu X C w 1943 r. i został współorganizatorem oraz komendantem siatki dywersyjno-wywiadowczej w Kopenhadze, podległej Dowództwu Polskich Sił Zbrojnych w Londynie.
  • Bogdan Kossakowski – uczeń pierwszego kursu Wydziału Administracyjnego, osadzony był w stalagu Monschau, podległemu stalagowi VI G Bonn, razem z synami kpt. Konstantego Maciejewicza i kpt. Gustawa Kańskiego.

 

1939; druga połowa września

Piękny gmach Państwowej Szkoły Morskiej hitlerowcy zajęli na koszary dla żołnierzy Kriegsmarine i Steuermannschule (szkoły sterników morskich). A nazwę „ulica Morska” zmienili na „Albert Foerster Strasse”, na cześć zbrodniczego namiestnika Okręgu Rzeszy Gdańsk – Prusy Zachodnie.

 

1939; 11 listopada

W piaśnickim lesie koło Wejherowa, na polecenie najwyższych władz Trzeciej Rzeszy, specjalne oddziały od 28.10.1939 r. do wiosny 1940 r. wymordowały ok. 12–14 tys. osób.

11 listopada 1939 r., w dniu polskiego Święta Niepodległości, wśród ponad 300 gdynian, zostali zabici m.in.:

  • Kossakowski Henryk – nauczyciel fizyki i elektroniki, harcmistrz; we wrześniu 1939 walczył w obronie Gdyni. 25 września aresztowany i osadzony w podobozie Stutthofu w Nowym Porcie, stamtąd wywieziony na roboty rolne do Nidowa, gdzie odnalazło go gestapo.
  • Dłuski Stanisław – kpt. ż.w., kierownik Oddziału Morskiego Państwowego Instytutu Meteorologicznego, wykładowca w Szkole Morskiej w Tczewie;
  • Karpowicz Witold – kpt. ż.w., absolwent WN z roku 1924, pracownik Kapitanatu Portu Gdynia;
  • Konopka Kazimierz – wychowawca w Szkole Morskiej w Tczewie i Państwowej Szkole Morskiej w Gdyni.

 

1939; 2 grudnia

Przebywający w Wielkiej Brytanii pracownicy PSM, z komendantem „Daru Pomorza” kpt. ż.w. Konstantym Kowalskim, przedłożyli Ministerstwu Przemysłu i Handlu „Prowizoryczny projekt zorganizowania Szkoły Morskiej na terenie Anglii”.

 

1940; styczeń – lipiec

Do uczniów Wydziału Nawigacyjnego, przybyłych do Anglii z „Daru Pomorza", dołączyło 13 uczniów Wydziału Transportu i Administracji Morskiej, odbywających praktykę na m/s „Chrobry", który 30 października 1939 r. zawinął do portu angielskiego.

Po różnych perturbacjach, w styczniu 1940 r., ministerstwo zorganizowało w Londynie 10-tygodniowy kurs uzupełniający dla uczniów II roku gdyńskiej PSM.

W lipcu 1940 r. kpt. ż.w. Antoni Zieliński wyokrętował z s/s „Śląsk” i w sierpniu  objął stanowisko kierownika/dyrektora oddziału polskiego szkoły morskiej w Southampton.

 

1940; 8 lutego

Szefem Inspektoratu Załogowego Polskiego Komitetu Transportowego został komendant „Daru Pomorza” kpt. ż.w. Konstanty Kowalski.

 

1940; 29 września

Zakończył się pierwszy kurs dla grupy słuchaczy drugiego rocznika, którzy przybyli do Anglii na „Darze Pomorza”. Dyplomy aspirantów – poruczników żeglugi małej otrzymało 24 uczniów.

 

1940; 18 października

W PSM w Southampton, przy Department of Navigation, University College, której dyrektorem był kapitan G.W. Wakeford, rozpoczęto kolejny, 10-miesięczny, kurs oparty głównie o słuchaczy, którzy ukończyli pierwszy rok Państwowej Szkoły Morskiej w Gdyni, kurs wstępny i słuchaczy Wydziału Transportu i Administracji Morskiej, który pragnęli się przekwalifikować. Opiekunem był kpt. ż.w. Antoni Zieliński, nad przebiegiem egzaminów czuwał kpt. ż.w. Konstanty Kowalski.

 

1941; 18 czerwca

Odbyła się w Southampton uroczystość wręczenia świadectw absolwentom jednorocznego kursu dla uczniów Państwowej Szkoły Morskiej, który ukończyło pomyślnie 24 uczniów; uzyskali prawo do otrzymania dyplomu porucznika-aspiranta żeglugi małej. Na uroczystości obecni byli: dyr. Leonard Możdżeński, dyr. Tadeusz Geppert, dyr. Andrzej Cienciała (abs. WN z 1923 r.), kpt. Stefan Gorazdowski (abs.WN z 1932 r.) oraz przedstawiciele Marynarki Wojennej.

 

1941; sierpień

Kpt. ż.w. Antoni Zieliński – wykładowca i oficer łącznikowy przy Department of Navigation, University College, Southampton – zwrócił się za pośrednictwem „Okólnika” (londyńskiego pisma związkowego)  do wszystkich oficerów PMH o wypożyczenie na bieżący rok szkolny wszystkich posiadanych polskich podręczników z dziedziny nawigacji, astronomii, locji, dewiacji, oceanografii i meteorologii oraz teorii i budowy okrętu. Chodzi przede wszystkim o wydawnictwa Instytutu Wydawniczego PSM.

 

1941; 1 sierpnia

„Wobec licznych zapytań o znaczki absolwenckie PSM komunikujemy, że większa ich ilość została bezpiecznie schowana w Gdyni i wg raportu z czerwca br. nie zostały dotychczas znalezione przez gestapo” („Okólnik” nr 8 z 1941 r.).

 

1941; 3 października

Rozpoczął się kolejny kurs, który trwał do 18 czerwca 1942 r. Kadetami byli słuchacze PSM kursu wstępnego, kursu pierwszego, Wydziału Transportu i Administracji Morskiej z praktyką pokładową.

 

1941; 6 listopada

Odbyła się uroczystość podniesienia flagi w Department of Navigation, University College, Southampton, gdzie przebywało i kształciło się 20 uczniów PSM w Gdyni. Oprócz Anglików i Polaków na wykłady uczęszczało też kilkunastu Belgów.

 

1942; 2 czerwca

Zmarł w Sztokholmie st. bosman „Daru Pomorza” Jan „Waju” Leszczyński. Na czas wojny pozostawiono na jednostce kilku członków załogi, m.in. jego. Nie doczekał po­wrotu do kraju. Pochowany został na cmentarzu katolickim Haga Norra. Za zasługi dla rozwoju pol­skiej floty handlowej został pośmiertnie odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi. Sześć lat później na tym samym cmentarzu spoczął również bosman Józef Grzelak.

 

1942; 19 czerwca

W zakończeniu kolejnego roku szkolnego Wydziału Nawigacyjnego uczestniczyli m.in.: minister przemysłu, handlu i żeglugi Jan Kwapiński (więzień NKWD, przybyły do Wielkiej Brytanii 21 maja 1942 r.), dyr. Leonard Możdżeński, kpt. Konstanty Kowalski z Działu Spraw Morskich tegoż ministerstwa i syndyk Związku Armatorów Polskich kpt. Stefan Gorazdowski. Kadeci brytyjscy i belgijscy przedefilowali przed sztandarem Państwowej Szkoły Morskiej w Gdyni. Znalazł się on tam za przyczyną Leonarda Możdżeńskiego, który, owinięty nim, opuścił kraj we wrześniu 1939 r. Nagrodę British Council za najlepsze wyniki w nauce  j. angielskiego otrzymał Norbert Gołuński.

 

1942; wrzesień

Instytut Wydawniczy PSM, utworzony jeszcze w 1927 r. w tczewskiej Szkole Morskiej, był chyba jedyną oficyną, której działalność kontynuowano podczas wojny. W Anglii ukazało się drukiem 13 wznowień podręczników autorstwa m.in. Kazimierza Bielskiego, Michała Kisielewskiego i Antoniego Ledóchowskiego. Nie umieszczano na nich nazwy Instytutu, lecz tylko znak PSM. Nakładcą było Ministerstwo Przemysłu, Handlu i Żeglugi. Podręczniki te zostały po wojnie dostarczone do reaktywowanej szkoły do Gdyni i służyły pierwszym rocznikom.

 

1942; październik

Rozpoczął się trzeci kurs, trwający do 4 sierpnia 1943 r. Naukę podjęło 25 kandydatów, zwanych midszypmenami – głównie ci, którzy w 1939 r. podjęli ochotniczą służbę w Marynarce Wojennej, kandydaci do Szkoły Morskiej z „Daru Pomorza”, którzy mieli już za sobą dobrą praktykę morską na polskich statkach transportowych. Nagrodę za największe postępy w nauce języka angielskiego otrzymał Jerzy Straszak. 

 

1942; grudzień

Nakładem Ministerstwa Przemysłu, Handlu i Żeglugi ukazały się drukiem podręczniki dla mechaników i nawigatorów, do nabycia w Dziale Spraw Morskich ministerstwa w Londynie: inż. K. Bielskiego („Prawidła wykonywania rysunków maszynowych”, „Mechanizmy okrętowe”), M. Kisielewskiego („Kotły okrętowe”), A. Ledóchowskiego („Astronomia żeglarska”, „Nawigacja żeglarska”), W. Milenuszkina („Przepisy drogi na morzu”).

 

1942; 12-14 grudnia

Inspektor załogowy kpt. ż.w. Konstanty Kowalski przekazał Referatowi Morskiemu Ministerstwa Przemysłu i Handlu memoriał, zawierający postulat przyjęcia do polskich szkół morskich w Anglii 300 junaków, przebywających na Bliskim Wschodzie.  Dwa dni później gen. Władysław Sikorski wydał zezwalający rozkaz. Różne problemy sprawiły, że dopiero 1 lipca 1944 r. minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego ks. Zygmunt Kaczyński podpisał zarządzenie nr 104/44, powołujące Gimnazjum i Liceum Morskie, a 9 marca 1945 r. powierzył jego organizację kpt. ż.w. Karolowi Olgierdowi Borchardtowi.

 

1943; lipiec

Zakończony został rok szkolny na kursie szyprów I kl. i maszynistów I kl. Na Wydziale Nawigacyjnym wydano 10 dyplomów, na Mechanicznym – 9.

 

1943; jesień

Po zakończeniu działalności polskiego oddziału Szkoły Morskiej w Southampton utworzono w Londynie Państwową Szkołę Morską, której dyrektorem został kpt. ż.w. Antoni Zieliński. Rozpoczęły się dwa kursy aspirantów – poruczników żeglugi małej, które ukończyło 21 osób uzyskując dyplom aspiranta – porucznika żeglugi małej i kurs kapitanów żeglugi wielkiej oparty na programie Państwowej Szkoły Morskiej w Gdyni, który ukończyło 19 osób. Zajęcia prowadzili: kpt. ż.w. Antoni Zieliński, Bolesław Szołkowski, Czesław Maciejewski, Bronisław Gubała, Antoni Rusin, dr Bazyli Abramowicz i inni. Przewodniczącym komisji egzaminacyjnej był kpt. ż.w. Konstanty Kowalski.

 

1943; 18 października

Uruchomiono pierwszy kurs kapitański dla absolwentów kursów aspiranckich. W sumie uczestniczyło w nich ponad 30 słuchaczy.

 

1944; 11 lutego

Rozpoczęto kurs szyprów 1 klasy (11 kandydatów) i kurs maszynistów I klasy (12 kandydatów). Kurs szyprów I klasy ukończyły trzy osoby, wśród nich Wiktor Gorządek.

 

1944; 4-21 czerwca

W Szkole Morskiej w Londynie kurs kapitanów żeglugi wielkiej ukończyły 22 osoby. Komisji egzaminacyjnej przewodniczył kpt. ż.w. Antoni Zieliński.

 

1944; 1 lipca

Minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego ks. Zygmunt Kaczyński podpisał zarządzenie powołujące Gimnazjum Morskie oraz Roczny Kurs Przysposobienia Rybackiego w Buckie w Szkocji.

 

1945; kwiecień

Organizowane przez kpt. ż.w. Karola Olgierda Borchardta Gimnazjum Morskie otrzymało lokalizację w Landywood pod Birmingham. Do użytku Szkoły Morskiej został oddany obóz zbudowany dla angielskich górników. Składał się z kilkudziesięciu „beczek śmiechu" – baraków z falistej blachy, używanych jako klasy i sypialnie, kuchnia, jadalnia, kotłownia, przychodnia lekarska, kaplica, warsztaty oraz mieszkania dla obsługi.

 

1947; jesień

Szkołę Morską przeniesiono do Lilford, koło Peterborough w hrabstwie Northamptonshire. Przestała istnieć w 1949 r.

 

1939-1945 APEL POLEGŁYCH

Zginęli w hitlerowskich obozach zagłady

Wykładowcy i pracownicy:

  • Ancuta Stefan – inż. kpt. ż.m., wykładowca matematyki oraz elektrotechniki i radiotelegrafii. Aresztowany w 1941 r. w Warszawie, został osadzony w obozie Auschwitz i tam zamordowany w 1942 r.,
  • Konopka Kazimierz – wychowawca w Państwowej Szkole Morskiej,
  • Maresz Aleksander – wykładowca matematyki, algebry w szkole w Tczewie i Gdyni, zmarł w 1941 r., zamęczony w obozie w Sachsenhausen koło Berlina,
  • Ostrowski Józef – instruktor,
  • Ziółkowski Tadeusz – kpt. ż.w., pierwszy dowódca „Lwowa”, komandor pilotów portu gdańskiego, rozstrzelany w KL Stutthof w 1940 r.
  • Absolwenci:
  • Dąbkowski Tadeusz – absolwent WM z roku 1925,
  • Liedtke Roland – absolwent WM z roku 1926,
  • Ryncki Władysław – absolwent WN z roku 1931,
  • Liess Eugeniusz – absolwent WM z roku 1935.

 

Zamordowani przez NKWD w Katyniu

  • Hagmajer Bolesław Andrzej – absolwent WN z 1924 r.,
  • Wojciechowski Zygmunt – absolwent WM z 1926 r.,
  • Czerski Wojciech Roman – absolwent WM z 1931 r.,
  • Bogusław Wężyk – uczeń I roku Wydziału Transportu i Administracji Morskiej, w lutym 1942 r. zamordowany w Mińsku przez NKWD.

 

Zginęli w walce z niemieckim okupantem

  • Dumania Wincenty – st. mech., absolwent WM z 1923,
  • Baranowski Marian – absolwent WM z 1925,
  • Sobański Kazimierz – absolwent WN z 1926,
  • Kuske Zygmunt – absolwent WM z 1927,
  • Żbikowski Jerzy – absolwent WN z 1928,
  • Mazur Marian – absolwent WN z 1929,
  • Piątek Ludwik – absolwent WM z 1929,
  • Kuczyński Jan – absolwent WN z 1929,
  • Góral Józef – absolwent WM z 1930,
  • Kaszyński Józef – absolwent WM z 1931,
  • Masłowski Janusz – absolwent WN z 1931,
  • Trebliński Józef – absolwent WN z 1931,
  • Ostapowicz Eugeniusz – absolwent WM z 1932, ps. „Kamil”, Warszawski Okręg AK, poległ w Powstaniu Warszawskim 15.08.1944,
  • Sołtys Tadeusz – absolwent WN z 1932,
  • Sosnowski Stanisław – absolwent WM z 1932, ps. „Kruk II”, AK, poległ w Powstaniu Warszawskim 28.08.1944,
  • Masłocha Lucjan – absolwent WN z 1934,
  • Mazurkiewicz Karol – absolwent WN z 1934,
  • Pruszewski Witold – absolwent WN z 1934,
  • Borkowski Janusz – absolwent WN z 1937,
  • Szeląg Alfred – absolwent WN z 1938,
  • Tajer Zbigniew – absolwent WN z 1938,
  • Chróścicki Zygmunt – absolwent WN z 1939,
  • Dębski Bohdan – absolwent WN z 1939; ścięty w Berlinie,
  • Łada Zygmunt – absolwent WN z 1939,
  • Rekść Ryszard – absolwent z 1939,
  • Kazimierczak Janusz – uczeń,
  • Koziński Zbigniew – uczeń,
  • Kwiatkowski Adam – uczeń,
  • Muszyński Jerzy – uczeń,
  • Salewski Jerzy – uczeń

i inni…

 

Zginęli na morzach

  • Stankiewicz Mamert – kpt. ż.w., b. komendant „Lwowa”, kapitan transatlantyków, zginął u wybrzeży Anglii na „Piłsudskim" (statek został storpedowany lub wszedł na minę) w listopadzie 1939 r.,
  • Deyczakowski Zbigniew – kpt. ż.w., absolwent WN z 1923 r., pływał w konwojach, w lutym 1943, podczas 20. Podróży, zaginął wraz z całą załogą; przypuszczalnie „Zagłoba” został zatopiony przez niemieckiego U-boota,
  • Grabowski Władysław – kpt. ż.w., absolwent WN z roku 1928,
  • Szmidt Brunon – absolwent WM z roku 1929,
  • Dubieński Józef – absolwent WN z roku 1931,
  • Barański Zygmunt – absolwent WM z roku 1932,
  • Wyględacz Brunon – st. mech., absolwent WM z roku 1933,
  • Piotrowski Tadeusz – absolwent WM z roku 1935,
  • Lewicki Zygmunt – absolwent WN z roku 1937,
  • Rogaczewski Zbigniew – absolwent WN z roku 1937,
  • Zieliński Jerzy – absolwent WM z roku 1937,
  • Senycia Bogdan – absolwent WN z 1940

i inni…

 

 

Podmiot udostępniający: 

UM w Gdyni